Metroloji Sözlüğü

1. Büyüklükler ve Birimler

Ölçüm Biriminin Sembolü: Bir ölçme birimine verilen konvansiyonel simge.

Örnekler:

a) m, metre sembolüdür,
b) A, Amper sembolüdür.

Uluslararası Birimler sistemi, SI: Ölçü ve Ağırlıklar Genel Konferansı'nda (CGPM) önerilen ve kabul edilen tümleşik birimler sistemi.

Not: SI, bugün için aşağıdaki yedi temel birime dayandırılmıştır:



• Metre, uzunluk birimi: (m)
• Kilogram, kütle birimi: (kg)
• Saniye, zaman birimi: (s)
• Amper, elektriksel akım birimi: (A)
• Kelvin, termodinamik sıcaklık birimi: (K)
• Mol, madde miktarı birimi: (mol)
• Kandela, ışık şiddeti birimi: (cd)



⋅

2. Ölçümler

Ölçüm: Bir büyüklüğün değerinin bulunmasına yönelik işlemler dizisi.

Metroloji: Ölçüm ile ilgili bilgi alanı.

Not: Metroloji, bilim veya teknolojinin hangi alanında gerçekleştiğine ve seviyelerine bakılmaksızın ölçmeye dayanan uygulamalı ve teorik tüm konuları kapsar.

Ölçüm Metodu: Genel hatlarıyla ifade edilen ve belirli bir prensibe göre gerçekleştirilen ölçüm faaliyetleriyle ilgili teorik ve uygulamalı işlemler dizisi.

Ölçüm Prosedürü: Detaylı bir şekilde ifade edilen ve belirli bir metoda göre gerçekleştirilen ölçüm faaliyetleriyle ilgili teorik ve uygulamalı işlemler dizisi.

3. Ölçüm Sonuçları

Ölçüm Sonucu: Ölçülen büyüklüğün ölçüm sonucunda elde edilen değeri.

Notlar:

1. Ölçüm sonucu terimi kullanıldığında aşağıdakilerden hangisine karşılık geldiği açıkca belirtilmelidir;

⋅ Gösterge (değeri)
⋅ Düzeltilmemiş sonuç,
⋅ Düzeltilmiş sonuç,

Ve ayrıca birkaç gözlem üzerinden ortalama değer içerip içermediği de belirtilmelidir.

2. Ölçüm sonucunun eksiksiz ifadesinde, ölçüm belirsizliği ve gerekli etki büyüklüğü değerleri hakkında bilgiler yer alır.

Ölçme cihazının Gösterge Değeri: Ölçme cihazından elde edilen ölçülen büyüklüğe ait değer:

1. Ölçek üzerinde işaretlenmiş olan birim ne olursa olsun, gösterge değeri, ölçülen büyüklüğün biriminde ifade edilir, Gösterge değerini elde etmek için ölçekle görülen değer (bazen direkt gösterge değeri, direkt okuma veya ölçek değeri olarak adlandırılır), cihaz sabiti ile çarpılmalıdır.

2. Bir maddi ölçüt için, gösterge değeri kendisine ait olan anma değeri veya işaretli değerdir.

3. "Gösterge değeri" teriminin anlamı bazen ölçme sistemindeki ölçüm sinyalini veya kaydedici cihazın kayıtlarını da kapsayacak şekilde genişletilebilir.

Ölçüm Belirsizliği: Ölçülen büyüklüğün gerçek değerinin içinde bulunduğu değerler aralığını karakterize eden tahmini değer.

Not: Ölçüm belirsizliği, genel olarak birçok bileşeni içerir. Bu bileşenlerin bir kısmı, ölçüm serileri sonuçlarının istatistiksel dağılımına bakılarak tahmin edilebilir ve deneysel standart sapma yardımıyla karakterize edilebilir. Diğer bileşenlerin tahmini ise sadece tecrübeye veya diğer bilgilere dayandırılabilir.

Mutlak Ölçüm Hatası: Ölçüm sonucundan, ölçülen büyüklüğün (konvansiyonel) gerçek değerinin çıkarılmasıyla elde edilen sonuç.

Notlar:

1. Bu terim aşağıdaki terimlere aynen uygulanır;

⋅ Gösterge (değeri),
⋅ Düzeltilmemiş sonuç,
⋅ Düzeltilmiş sonuç.

2. Ölçüm hatasının bilinen kısımları, uygun düzeltmeler yapılarak telafi edilebilir. Düzeltilmiş sonuca ait hata ancak belirsizlik ile karakterize edilebilir.

3. Matematiksel işarete (+/-) sahip "mutlak hata", hata modülü olan hatanın mutlak değeri ile karıştırılmamalıdır.

Bağıl Hata: Mutlak ölçüm hatasının ölçülen büyüklüğün (konvansiyonel) gerçek değerine oranı.

Düzeltme: Ölçüme ait düzeltilmemiş sonuca cebirsel olarak ilave edilen ve öngörülen sistematik hatayı telafi eden değer.

Notlar:

1. Düzeltme, öngörülen sistematik hataya eşittir, ancak matematiksel olarak ters işarete (+/-) sahiptir.

2. Sistematik hata tam olarak bilinemeyeceğinden düzeltme bir belirsizliğe sahiptir.

4. Ölçme Cihazları

Ölçme Cihazı: Tek başına ya da diğer ekipmanlarla birlikte, bir ölçümü gerçekleştirmek için tasarlanmış cihaz.

Göstergeli Ölçme Cihazı: Ölçülen büyüklüğün değerini veya bağlı olduğu bir değeri görüntüleyen ölçme cihazı.

Örnekler:

a) Analog Voltmetre,

b) Sayısal Voltmetre,

c) Mikrometre

Analog Ölçme Cihazı: Ekran görüntüsünün veya çıktının, ölçülen büyüklük değerinin devamlı bir fonksiyonu olan ölçme cihazı.

Not: Bu terim cihazın çalışma prensibi ile değil, çıktı veya ekran görüntüsünün sunum şekliyle ilgilidir.

Örnekler:

a) Oynak bobinli voltmetre,

b) Cıvalı cam termometre

c) Bourdon tüplü manometre.



Sayısal Ölçme Cihazı: Sayısal çıktı ve/veya ekran görüntüsü veren ölçme cihazı.

Not: Bu terim cihazın çalışma prensii ile değil; çıktı veya ekran görüntüsünün sunum şekliyle ilgilidir.

Örnek: Sayısal voltmetre.



Sensör: Ölçülen büyüklüğün doğrudan tatbik edildiği, ölçme zinciri veya ölçme cihazı elemanı.

Örnekler:

a) Termoelektrik bir termometrenin ısılçifti,

b) Bir türbin akış ölçerin rotoru,

c) Bir basınç ölçerin Bourdon tüpü,

d) Seviye ölçme cihazının şamandırası.

Gösterge (İndis): Ölçek işaretlerine göre, gösterilen bir değerin belirlenmesine imkan veren bir gösterge elemanına ait sabit veya hareketli parça.

Örnekler:

a) İbre

b) Işıklı nokta,

c) Sıvı yüzeyi,

d) Kayıt kalemi.

Skala: İlgili rakamlarıyla birlikte ölçü aletinin tertibatının bir parçasını oluşturan sıralamış işaretler takımıdır.

Not: Her bir işaret, skala işareti olarak adlandırılır.

Skala Bölüntüsü: Birbirini takip eden iki skala işareti arasında kalan kısımdır.

Skala Açılığı: Skala uzunluğu üzerinde birbirini takip eden iki skala işareti arasındaki mesafedir.

Not: Skala uzunluğu, ölçülen büyüklüğün birimlerine veya skala üzerindeki işaretlenmiş birimlere bakılmaksızın uzunluk birimleri cinsinden ifade edilir.

Skala Aralığı: Birbirini takip eden iki skala işaretine tekabül eden değerler arasındaki farktır.

Not: Skala aralığı, ölçülen büyüklüğün değeri dikkate alınmaksızın ölçek üzerinde işaretli birimlerde ifade edilir.



Ayar: Bir ölçme cihazının, kullanımında olası bir eğilim hatasından bağımsız ve doğru işler duruma getirmek için yapılan işlem.

Kullanıcı Ayarı: Bir ölçme cihazını, kullanımında olası bir eğilim hatasından bağımsız ve doğru işler duruma getirmek için yalnızca kullanıcının elinde bulunan imkanlarla yapılan işlem.

5. Ölçme Cihazının Özellikleri

Duyarlılık: Ölçme cihazı tepkisindeki değişimin, uyarımda ona karşılık gelen değişime oranı.

Not: Duyarlılık, uyarımın değerine bağlı olabilir.

Gösterge Elemanının Çözünürlülük(ü): Bir gösterge elemanının, gösterdiği büyülüğün birbirine çok yakın ardıl değerleri arasında anlamlı bir ayrım yapabilmesi kabiliyetinin nicel ifadesi.

Ölü Bölge: Ölçme cihazının tepkisinde bir değişim yaratmadan uyarımın değiştirilebildiği sıha.

Histerezis: Ölçme cihazının belirli bir uyarıma olan tepkisinin o uyarımı önceleyen ve birbirini takip eden uyarımların sıralanışına bağlı olma özelliği.

Not: Histerezis her ne kadar normal olarak ölçülen büyüklükle ilişkili olarak ele alınıyorsa da etki büyüklüğüyle de ilgili olarak ele alınabilir.



Kararlılık: Ölçme cihazının kendi metrolojik özelliklerini sabit tutabilme yeteneği.

Not: Çoğunlukla zamana göre kararlılık ele alınmıştır. Bir başka büyüklüğe göre kararlılık ele alındığında bu durum açıkça belirtilmelidir.

Kayma: Ölçme cihazının metrolojik özelliklerinin zaman içindeki yavaş değişimi.

Tepki Süresi: Uyarımın belirli bir ani değişime tabi tolduğu an ile tepkinin kendi son kararlı değerine ulaştığı ve bu değerin belirli sınırlar içinde kaldığı an arasında geçen süre.

Ölçme Cihazının Tekrarlanabilirlik(i): Ölçme cihazının belirli kullanma koşulları altında, aynı uyarımın tekrarlı tatbikatları için oldukça yakın tepkiler verme kabiliyeti.

Not: Belirlenen kullanma koşulları genelde aşağıdaki gibidir;

⋅ Kısa zaman aralığında tekrar;
⋅ Sabit çevre koşulları altında aynı konumda kullanım;
⋅ Gözlemciden kaynaklanan hataların minumuma indirgenmesi.

6. Ölçüm Standartları

Ölçüm Standardı (Etalon): Bir büyüklüğün bir veya daha fazla bilinen değerini veya bir birimi mukayese yolu ile diğer ölçme cihazlarına aktarmak amacıyla; tanımlayan, gerçekleştiren, muhafaza eden veya yeniden üreten maddi ölçüt, ölçme cihazı veya ölçme sistemi.

Örnekler:

a) 1 kg'lık kütle standardı,

b) Uzunluk mastarı

c) 100 Ω'luk standart direnç,

d) Doymuş Weston standart pili,

e) Standart ampermetre,

f) Sezyum atomik frekansı.

İzlenebilirlik: Ölçüm sonucunun, uygun standartlara, genel olarak da uluslararası veya ulusal standartlara, kesintisiz bir karşılaştırma zinciri boyunca bağlanabilmesi özelliği.

Kalibrasyon: Belirtilmiş şartlar altında ölçme cihazları veya ölçme sisteminin gösterdiği değerler veya ölçü veya referans malzemelerin temsil ettiği değerler ile standartlar tarafından gerçekleştirilen bunlara karşılık gelen değerler arasındaki ilişkiyi oluşturan işlemler dizisi.

Notlar:

⋅ Bir kalibrasyon sonucu ya ölçülen büyüklüğün değerlerinin göstergeye tahsisine ya da gösterge değerlerine göre hataların tayinine izin verir.
⋅ Kalibrasyon, diğer metrolojik özellikleri de belirleyebilir.
⋅ Kalibrasyon sonucu, kimi zaman kalibrasyon sertifikası kimi zaman da kalibrasyon raporu adı verilen dökümanlara kaydedilebilir.
⋅ Kalibrasyon sonucu bazen kalibrasyon faktörü veya kalibrasyon eğrisi formunda kalibrasyon faktörleri dizileri olarak ifade edilir.

Referans Malzeme: Bir veya daha fazla özelliği, bir cihazın kalibrasyonu, ölçüm metodunun değerlendirilmesi veya bir malzemeye değerler atfedilmesinde kullanılması için yeterince iyi tanımlanmış malzeme veya madde.

Sertifikalı Referans Malzeme: Bir veya daha fazla özelliğin değeri, teknik olarak geçerli bir prosedörü göre sertifikalandırılmış ve bir sertifikayla veya sertifikalandırmaya yetkili bir kurum tarafından verilmiş diğer dökümanlarla beraber veya onlara izlenebilir referans malzeme.

SI Birim ve Sembollerinin Yazım Kuralları

• Bilim insanlarına atfen verilen birimler dışındaki semboller küçük harfle yazılır. Örneğin basınç birimi Blaise Pascal'a atfen verilmiştir, dolayısıyla onun sembolü "Pa" olarak yazılır, ama sembolün kendi "pascal" olarak yazılır. Buna tek istisna litredir, çünkü orijinal sembol olan l, 1 sayısına çok fazla benzemektedir. Amerikan Millî Standartlar ve Teknoloji Kurumu (National Institute of Standards) bu yüzden "L" kullanılmasını salık verir; Son yıllarda Avrupada da revize edilen dokümanların birçoğunda "L" olarak ifade edilmektedir. (Örneğin: Euramet cg-19) Not: Küçük harf için el yazısı "ℓ« olarak ifade edilmesi önerilir.
• Birimler kelime olarak yazıldıkları zaman eğer kullanılan dil çoğul ekini gerektiriyorsa (İngilizce, Fransızcada -s eki gibi) çoğul eki alırlar ama sembol olarak yazıldıkları zaman çoğul eki eklenmez.
• Sembollere, eğer cümle sonunda değillerse, nokta konmaz (örneğin, "kg." değil "kg").
• Tipografik olarak sembollerin eğri değil dik yazılması tercih edilmelidir, eğri yazılan matematik değişkenlerden (örneğin, kütle için m, uzunluk için l gibi) ayırt edilmelerini sağlamak için .

• Sayı ile sembol arasında bir boşluk konmalıdır (örneğin "2,21 kg" veya "22 °C"). Bu kuralın istisnaları düzlemsel açılar için kullanılan derece, dakika ve saniye sembolleridir (°, ′ ve ″), bunlar sayıdan hemen sonra konulur.

  • Ondalık haneleri üçlü gruplar halinde gruplandırmak için boşluklar kullanılabilir (başka yazım sistemlerinde nokta veya virgül kullanılmasından, örneğin 1,000,000 veya 1.000.000, farklı olarak). Basımda bu amaç için kullanılan boşluk, kelimeleri ayıran boşluktan daha kısadır.
  • 2003'te toplanan Ağırlık ve Ölçümler Genel Konferansı'nın (CGPM) 10. kararı, ondalık ayırıcısının ya nokta ya da virgül olabileceği şeklindedir. Pratikte İngilizce 'de nokta kullanılır, çoğu Avrupa dilinde virgül kullanılır.
  • Birden fazla birimden oluşmuş semboller birbirlerine ya bir orta nokta (·) ya da bir boşlukla bağlanır (örneğin, N m veya N·m)
  • Bir birimin başka bir birime bölünmesinden oluşan semboller ya bir bölme işareti (/) ile bağlanır ya da negatif üsle gösterilir.
  • Örneğin "metre bölü saniye", "m/s" veya "m s^-1", "m·s^-1" veya  olarak yazılır. Eğer sonucun ne anlama geldiği belirsiz ise bölü işareti kullanılmamalıdır, örneğin "kg/m·s²" yerine "kg·m-1·s^-2" tercih edilmelidir.

Rakamsal değerin hangi birimin sembolüne ait olduğu ve değerin büyüklüğüne hangi matematiksel işlemin uygulandığı net olmalıdır.

Örnekler: 35 cm x 48 cm doğru, 35 x 45 cm yanlış
100 g ± 2 g doğru, 100 ±  2 g yanlış

Verniyerli Kumpasta Değer Okuma